Zin- en vormgeven aan de dood

Doelstelling

Het doel van deze studie is in kaart te brengen hoe nabestaanden in Nederland betekenis zoeken, creëren en toeschrijven in confrontatie met de dood door middel van rituele praktijken en situationele geloofsvoorstellingen. De praktijken en voorstellingen van mensen met een recente verlieservaring worden onderzocht in het licht van de veranderende rol van religie, de individualisering, en de ontwikkeling van crematie in de Nederlandse samenleving.

Vraagstelling

Daarbij wordt antwoord gegeven op de volgende vraag: welke situationele geloofsvoorstellingen ontstaan in de uitvaart- en rouwpraktijken van rooms-katholieke, protestantse en niet-kerkelijke nabestaanden in Nederland?

Onderzoeksopzet

Op basis van mixed methods onderzoek, bestaande uit participerende observaties in uitvaartondernemingen en crematoria (6 maanden), diepte-interviews met nabestaanden en rituele experts (n=35), en surveyonderzoek onder nabestaanden (n=198), volg ik nabestaanden in hun zoektocht naar betekenis. Daarbij richt ik me telkens op een specifieke fase in het uitvaartproces. Allereerst komen de voorbereidingen van de uitvaart aan bod. Welke actoren spelen een rol? En hoe creëren nabestaanden betekenis door de uitvaart vorm te geven? Ten tweede staat de uitvaart centraal. Wat is een persoonlijke uitvaart? En welke functie vervult de afscheidsceremonie? Ten derde besteedt de studie aandacht aan crematie. Welke ontwikkelingen zien we in crematiepraktijken? En welke ervaringen hebben nabestaanden rond de as(bestemming)? Tot slot wordt aandacht gegeven aan de rituele handelingen na de afscheidsceremonie. Hoe veranderen relaties tussen nabestaanden en hun overledene?

Resultaten

Het onderzoek laat zien dat het ritueel zin- en vormgeven aan de dood een langdurig proces is. In dit proces worden de situationele geloofsvoorstellingen van nabestaanden beïnvloed door rituele praktijken en geven voorstellingen tegelijkertijd vorm aan ritueel handelen. Situationele geloofsvoorstellingen ontstaan in interactie met praktijken en verhouden zich tot de (veronderstelde) conditie van de overledene. Door te kijken naar de rol van het lichaam, de as en de persoonlijke bezittingen van de overledene wordt benadrukt dat materiële ‘objecten’ de aanwezigheid en afwezigheid van de doden oproepen en nabestaanden handvatten bieden om hun relatie met de overledene te transformeren. Rituele praktijken en voorwerpen zijn belangrijke instrumenten om situationele geloofsvoorstellingen te creëren en te construeren.

Mathijssen, B. (2017). Making sense of death. Ritual practices and situational beliefs of the recently bereaved in the Netherlands. Münster: Lit Verlag

Venhorst, C., & Mathijssen, B. (2017). Dood. Wegwijs in de Nederlandse uitvaartcultuur. Almere: Parthenon

Mathijssen, B. (2017). The ambiguity of human ashes. Exploring encounters with cremated remains in the Netherlands. Death Studies, 41(1), 34-41

Mathijssen, B. (2014). Eschatologische hoop. Moderne doodsbeleving en theologie in dialoog. Nederlands Theologisch Tijdschrift, 68(1&2), 132-150

Mathijssen, B. (2013). Religiosity in ecclesial and non-ecclesial funeral rites. Exploring Whitehouse’s modes of religiosity. Yearbook for Liturgical and Ritual Studies, 29, 149-171

Venbrux, E., Quartier, T., Venhorst, C., & Mathijssen, B. (2013). Changing European death ways. Münster: Lit Verlag

Mathijssen, B. (2013). Pastors and relatives. Enacting Protestant and Catholic funeral liturgies in the Netherlands. In Venbrux, E. et al. (eds.). Changing European death ways (pp. 213-239). Münster: Lit Verlag.